Wie heeft vrouwen de macht ontnomen? Wie heeft mannen de macht gegeven? De jonge moederloze Kirabo zit vol vragen en zoekt de heks Nsuuta op. Zij zegt: 'Ze verzonnen verhalen (...) Ja, verhalen waar-in onze heerschappij werd gerechtvaardigd. Eerst bedachten ze Kintu en maakten van hem de eerste mens op aarde. En wat betekent het als je de eerste bent?' Kirabo: 'Dat je de winnaar bent, en de leider. O, en de eigenaar.' 'Precies.'

De roman De eerste vrouw is een vervolg op Kintu (2014) waarin Makumbi de geschiedenis van Oeganda aan de hand van mannen schetst. Twee boeken als bakstenen waarmee ze een hiaat in de Oegandese literatuur probeert te dichten. Nee, aan ambitie schort het niet bij Makumbi.

De eerste vrouw begint in 1975, als Oeganda kreunt onder Idi Amin. Ondanks alle dreiging van zijn wrede regime heerst er veel feministische rebellie en wijsheid bij de vrouwen in Kirabo's omgeving.

Kirabo woont in een dorp bij haar oma en opa, met andere kinderen die zij onder hun hoede hebben genomen. Haar vader Tom woont en werkt in de stad en wie haar moeder is, weet Kirabo niet. Wat ze wel weet, is dat ze anders is dan de anderen. Soms heeft ze twee 'ikken'. Misschien is ze wel een heks, zoals Nsuuta, die alleen in een huisje buiten het dorp woont. Oma haat Nsuuta, omdat zij liefde aan het gezin zou hebben ontnomen: haar vader Tom ziet Nsuuta als zijn tweede moeder.

Voor Kirabo zit het leven vol geheimen: Wie is haar moeder? Waarom hebben Nsuuta en oma ruzie? Wat betekent het om vrouw te zijn? En: wat betekent het om de eerste vrouw te zijn?

In deze roman toon Makumbi de vormende kracht van mythes en verhalen. Ze laat zien welke invloed ze op een vrouw hebben, op een gemeenschap, een land - en hoe ze blijven doorwerken als niemand ze ontkracht. Ze rijgt de verbanden doorwrocht en intelligent aan elkaar.

Letterlijk verwijst 'de eerste vrouw' naar Nnambi, de vrouw van Kintu (vergelijkbaar met het westerse scheppingsverhaal over Adam en Eva). De eerste vrouw zou uit de zee zijn opgerezen, de eerste man was uit de aarde gekomen. Daarmee hadden mannen een argument om vrouwen macht te ontnemen. Vrouwen waren ontheemde wezens die ronddoolden op het land, dat in het bezit van mannen was. Zo werden ze de slaven van mannen.

'De eerste vrouw' verwijst ook naar de positie die vrouwen bij mannen en bij elkaar kunnen hebben. In deze roman zijn Kirabo's moeder, die Nnambi blijkt te heten, Nsuuta, haar oma, Kirabo en haar jeugdvriendin Kiiba allemaal een 'eerste vrouw'. Het is een kwestie van perspectief. Geschiedenissen trachten zich te herhalen, omdat de deelnemers zich niet aan de verhalen ontworstelen.

Het boek zit vol met volkswijsheden en levenslessen - met misverstanden en gevoel voor humor. Dat het feminisme een westerse uitvinding is, is een hardnekkig misverstand. Het Luganda, een belangrijke taal in Oeganda, heeft er het woord mwenkanokano voor. Dit is een onafhankelijke feministische stroming met een geheel eigenstandige traditie.

Met de eerste vrouw schreef Makumbi na Kintu nóg een wijs boek. Ik zou bijna zeggen: een geschenk. Alsof je er een paar wijze grootmoeders bij hebt gekregen.

Cossee, 475 p., 25,99 euro. Vertaald door Josephine Ruitenberg.

Masquer le texte

Na de eerste man is het de beurt aan de eerste vrouw. Met haar grote, veelstemmige roman Kintu trok de Oegandees-Britse schrijver Jennifer Nansubuga Makumbi een eigen versie van de ontstaansmythe van haar volk door tot onze tijd. In haar nieuwe werk, De eerste vrouw, zou Kintu's legendarische wederhelft Nnambi in het middelpunt moeten staan, maar Makumbi heeft iets anders in petto.

De Nnambi in dit boek is een ander archetype: de kwade stiefmoeder, 'de feeks', zoals ze wordt genoemd. Die heeft geen zin om een onbekende dochter van haar man uit een eerdere affaire op te nemen in haar welgestelde gezinnetje in de stad Kampala. Deze Kirabo, een ouder meisje uit een traditioneel dorp, is de heldin in de roman (dat vermeldt Makumbi in een lijstje met personages). Ze kent haar moeder niet en groeit op bij haar grootouders op het platteland.

Daar woont ook een 'heks', Nsuuta, een intrigerende vrouw die haar gezichtsvermogen in rap tempo verliest en met wie Kirabo's vader een bijzondere band heeft. Waarom gaat vader Tom altijd naar deze vrouw toe als hij op bezoek is in zijn geboortedorp? Zo zijn er meer raadsels in het jonge leven van de hartveroverende Kirabo, waarom zij soms kan vliegen, bijvoorbeeld.

In Kintu verbond Makumbi uiteenlopende verhalen en personages uit verschillende eeuwen met elkaar via een familievloek, die aan het slot tot een catharsis leidt. In De eerste vrouw blijft ze dicht bij de familie van Kirabo. Intriges tussen familieleden en dorpsgenoten, echtelijke ruzies en ook meidenvriendschappen en eerste verliefdheden wisselen elkaar af. De zoektocht naar een huwelijkspartner krijgt een universele ondertoon in Makumbi's vertelling, een knipoog naar Jane Austen lijkt het soms, Pride and Prejudice in Oeganda.

Die associatie dient zich vooral aan in het verhaal van Kirabo's oma Alikisa en de bijna blinde genezeres Nsuuta, die een professionele verpleegkundige was tot ze haar zicht verloor. De rivaliteit tussen de twee oude vrouwen fascineert de jonge Kirabo, die zich tot beiden sterk voelt aangetrokken. Makumbi maakt in deze roman één flinke tijdsprong: naar de jeugd van de twee oude vrouwen en hun innige vriendschap toen. Ze sloten een geheim pact, dat anders uitpakte dan hun bedoeling was.

Het is een van de mooiste delen van de roman. Het draait om verwachtingen en aspiraties van vrouwen in het leven, manieren om het heft in eigen hand te nemen en onder de traditie uit te komen zonder de familiebanden te schaden, want die zijn uiteindelijk het belangrijkst in hun cultuur.

Kleindochter Kirabo groeit op in een andere tijd, tijdens de moorddadige militaire dictatuur van Idi Amin Dada in de jaren zeventig. De vader van haar grote puberliefde Sio wordt door soldaten weggesleurd en vermoord. De kostschool voor meisjes waar zij haar opleiding krijgt, wordt een kamp voor het invasieleger uit Tanzania dat Amin in 1979 ten val brengt.

Bij Makumbi vormen zulke historische drama's de achtergrond van de intieme gebeurtenissen in de levens van de hoofdpersonen. En in deze roman vooral in die van de vrouwen; de mannen spelen slechts bijrollen. Kirabo zoekt haar moeder: waarom wil die niets van haar weten? Waarom ging het mis tussen haar oma en Nsuuta?

Wat deze kwesties te maken hebben met de oude legende van Kintu en Nnambi? Dat onthult de 'heks' Nsuuta, de tweede hoofdpersoon, al in het begin van het boek: Kirabo is zo bijzonder en kan vliegen omdat zij nog de 'oerstaat' van de eerste vrouw in zich heeft, de onafhankelijke kracht, de moed en trots, die volgens de overlevering is onderdrukt, maar in een meisje af en toe weer de kop opsteekt. En misschien schuilt 'de eerste vrouw' wel in elke vrouw.

****

Uit het Engels vertaald door Josephine Ruitenberg. Cossee; 500 pagina's; € 25,99.

De vorige roman van de Oegandees-Britse Jennifer Nansubuga Makumbi, het veelstemmige Kintu, ging over de eerste man.

Masquer le texte

De jonge Kirabo gaat op zoek naar haar eigen plek in de wereld. Haar zoektocht voert langs verhalen vertellende oma's en leert haar dat niets is wat het lijkt: de stad versus het achterland, vriendinnen komen tegenover elkaar te staan, vijanden blijken meer van elkaar te houden dan verwacht. De grote sterke man lijkt in vrouwenlevens slechts een bijrol te spelen. Is het de liefde voor de man en haar kinderen waardoor de man uiteindelijk 'de angel uit de vrouw' weet te trekken? Een bijrol speelt hier het onderdrukkende regime van Idi Amin, waardoor familieleden verdwijnen. Zeer meeslepend geschreven. Roman die zich afspeelt in Oeganda, met veel lagen waardoor ieder zijn/haar eigen verhaal hierin zal lezen, zoals het bij goede wereldliteratuur hoort te zijn. Grote klasse. De Oegandese schrijfster debuteerde in 2020 met 'Kintu'* en won daarmee diverse prijzen.

Aan het begin van De eerste vrouw gaat de twaalfjarige Kirabo te rade bij de blinde dorpsheks Nsuuta. Ze hoopt op informatie over haar moeder, die haar als baby verliet en over wie niemand haar iets wil vertellen. Er huizen twee ikken in haar, waarvan er een zo nu en dan buiten haar lichaam treedt om slechte dingen te doen. Dat is de oerstaat, vertelt de heks haar. Ooit waren vrouwen formidabel, onbevreesd, sterk, luidruchtig, trots en onafhankelijk, maar dat was teveel voor de wereld, die de oerstaat uit de vrouw verdreef.

Vorig jaar verscheen Kintu, het veelgeprezen debuut van de Oegandese schrijver Jennifer Nansubuga Makumbi in Nederlandse vertaling. Dat intrigerende verhaal gaat over stamoudste Kintu Kidda, die in 1750 een vloek over zichzelf en zijn clan afroept die generaties lang zal doorwerken. Kintu is volgens de legende de naam van de eerste mens in de overlevering: een man.

Haar nieuwe roman baseert Makumbi op het Oegandese scheppingsverhaal van de eerste vrouw, Nnambi. Zij zou uit de zee zijn opgerezen, in tegenstelling tot Kintu die uit de aarde tevoorschijn zou zijn gekomen. '"Dat ene verhaal maakte vrouwen tot vreemdelingen op het vasteland", aldus de dorpsheks. "Sindsdien zijn vrouwen ontheemd geweest: heen en weer geschoven van de ene plek naar de andere, maar ook tussen clans, stammen, naties, zelfs volkeren."

De verhoudingen tussen mannen en vrouwen, daar schrijft Makumbi over, en over de grote kracht en het belang van verhalen. "Want als we stil zijn, zal iemand die stilte ogenblikkelijk voor ons vullen." De eerste vrouw is het coming-of-age-verhaal van Kirabo, een meisje dat opgroeit in een land dat zucht onder het regime van dictator Idi Amin. Het zijn de jaren zeventig, vanuit Tanzania breekt de oorlog uit, hoogopgeleide mannen verdwijnen om nooit meer terug te keren bij hun gezin: vaders die niet kunnen worden begraven. Families ontvluchten het land, er zijn voedseltekorten en explosies van geweld, maar uiteindelijk volgt de bevrijding.

Makumbi heeft oog voor de politieke en sociale ontwikkelingen van een land dat grote veranderingen doormaakt, maar plaatst ze vakkundig op de achtergrond, de focus ligt op Kirabo, haar geestige en intelligente heldin die niet blind is voor de wereld om haar heen, maar die bovenal worstelt met het gebrek aan moederliefde, haar ontluikende seksualiteit en de emancipatoire strijd die de vrouwen om haar heen voeren.

Je lichaam is niet van jezelf, het ligt voor het grijpen voor iedere man die daar behoefte aan heeft, wordt haar al jong ingepeperd, maar met die boodschap neemt ze geen genoegen. Ze ziet hoe vrouwen voor zichzelf én voor anderen hindernissen opwerpen, dat het soms juist de mannen zijn die er het zwijgen toe doen terwijl de vrouwen elkaar hel en verdoemenis toewensen.

In beeldend, lichtvoetig proza beschrijft Makumbi de bittere vetes tussen vrouwen die gedwongen worden een man te delen, de furie van boze stiefmoeders, de rebellie van vrouwen die hekserij wordt toegedicht, maar wat uiteindelijk prevaleert in deze warme en rijke roman zijn de liefde, de verwantschap en vriendschap. Iedere vrouw heeft immers een nfa-nfe nodig, een vriendin 'voor wie ze haar bilspleet durft open te houden om haar te laten kijken waar de pijn vandaan komt zonder zich zorgen te maken over hoe lelijk ze daar is'. En zo is het maar net.

Vert. Josephine Ruitenberg. Cossee; 500 blz. € 25,99.

Masquer le texte