Op 4 juli 1946 vond in de Poolse stad Kielce een pogrom plaats waarbij minstens veertig doden en meer dan tachtig gewonden vielen. Politieagenten, geheim agenten en militieleden schoten een aantal Joden neer in een gebouw waar vluchtelingen en overlevenden van de kampen verbleven. De meeste Joden werden op straat door staalarbeiders met breekijzers en radiatorbuizen doodgeknuppeld of uit treinen gehaald en afgemaakt. Waarom barstte het geweld ineens uit? Waarom namen de ordediensten het voortouw? Welk lot wachtte de daders? Waarom is de pogrom op het geweten van Polen blijven wegen?

Het is niet de bedoeling van Maja Wolny (1976) om met Zwarte bladeren de moordpartij te reconstrueren of de schuldigen aan te wijzen, ze wil wél de lezer voor ogen leggen dat het spook van een onverwerkt trauma altijd zal blijven rondwaren.

Wolny, zelf uit Kielce afkomstig, heeft een groot deel van haar leven in België doorgebracht. Zo baatte ze in Gent Post Viadrina uit, een centrum voor literatuur en cultuur uit Centraal- en Oost-Europa. Vijf jaar lang was ze ook directrice van het Nationaal Visserijmuseum in Oostduinkerke. Vandaag woont ze met haar man, de Belgische journalist en thrillerauteur Marc Peirs, en haar twee kinderen opnieuw in Polen. Zwarte bladeren is haar derde roman en de eerste die in het Nederlands verschijnt.

De pogrom van Kielce is een van een hele reeks thema's en subthema's. Het is de verdienste van Wolny dat ze erin geslaagd is de veelstemmige compositie nooit vals te laten klinken. Een valse noot hier en daar had best gekund. Wolny werkt immers niet alleen een flink aantal personages uit, ze reist ook voortdurend van het verleden naar het heden en terug en doet tijdens die reizen zowel Brussel als Marseille, Berlijn en natuurlijk Kielce aan. Alsof dat alles niet volstaat, blijkt voorts dat belangrijke spelers in het drama meer met elkaar van doen hebben dan ze ooit hadden durven denken.

Wolny concentreert de actie rond de historische figuur van Julia Pirotte en de romanpersonages Weronika Czerny en Laura, haar 10-jarig dochtertje. Pirotte, geboren Diament (1908-2000), was een Joodse communiste uit Polen die in maart 1934 in Brussel belandde, waar ze trouwde met Jean Pirotte en fotografe werd voor de Drapeau Rouge, het orgaan van de Kommunistische Partij van België. Tijdens de oorlog maakte ze deel uit van het verzet in Marseille. Na de oorlog keerde ze terug naar Polen, waar ze enkele dagen na de pogrom in Kielce van de krant Zolnierz Polski de opdracht kreeg om fotografisch verslag van de nasleep van de tragedie te doen.

Weronika Czerny is een gepassioneerde historica aan de universiteit van Kielce. Haar onderzoeksgebied: het lot van Joden op het Poolse platteland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Op het moment dat Kielce zich klaarmaakt om op 4 juli 2011 de pogrom te herdenken, treedt Laura op de laatste schooldag op in een toneelstuk over een sabotagedaad van Poolse partizanen en de daaropvolgende bloedige wraak van de nazi's. Weronika vraagt zich af of dat onderwerp wel geschikt is voor zulke jeugdige zielen. 'Kinderen moeten de waarheid over het verleden kennen', zegt de lerares Ewa Regulska. 'Zelfs de vreselijke. Ze zijn sterker dan u denkt.'

Verdwijning

Zwarte bladeren tast op nu eens subtiele en dan weer ondubbelzinnige wijze de aard van de waarheid en haar gevolgen af. De titel van het boek verwijst naar orchideeën, de tweede passie van Weronika. Zodra ze een zwart vlekje op een blad ontdekt, raakt ze in paniek. Hoe kan ze de bloem redden? Is ze nog wel te redden?

Zo zuiver en kwetsbaar als de orchidee is, zo ook is de waarheid. Compromissen, toegevingen of alternatieve feiten? Ze zullen de waarheid enkel doen verwelken. Wolny laat haar personages verschillend reageren op de confrontatie met de waarheid. Weronika zelf is er zo van overtuigd dat ze de leugen of het verzwijgen van historische misdaden moet bestrijden dat ze bereid is haar moeder voorgoed de rug toe te keren.

Even fanatiek is de antisemitische Krzysztof Mazur, die met zijn extreemrechtse kompanen tegen de herdenking van de pogrom manifesteert. Journalist Andrzej Kalisz is dan weer zo ambitieus dat hij sensationele berichtgeving boven de prozaïsche waarheid verkiest. Politiecommissaris Miroslaw Zaremba wil ook weten hoe de vork in de steel zit. Telkens als hij op onverkwikkelijke zaken botst, bewaart hij wél zijn koelbloedigheid. En wat vertellen de foto's van Julia Pirotte over de waargebeurde feiten?

Het is echter het dochtertje van Weronika dat het verloop van de gebeurtenissen drastisch zal bepalen. Enerzijds roept haar verdwijning een heel stel vragen op, anderzijds zet die een kentering in gang die uiteindelijk tot begrip en loutering zal leiden.

Zwarte bladeren is ondanks enkele wenkbrauwfronsende toevalligheden een intelligent opgebouwde roman waarin de spanning geduldig maar gestaag oploopt. Wolny bezit een groot talent voor het treffende detail, en doordat ze clichétaal vermijdt, efficiënt met beelden en vergelijkingen omspringt en beschrijvingen gevoelvol en zelfs poëtisch vastlegt, krijgt haar stijl een rijke glans.

Verberg tekst

Zwarte bladeren, de derde roman van de Pools-Belgische schrijfster Maja Wolny, is een beklijvend verhaal over een van de grote trauma's van het moderne Europa: het antisemitisme en de verwerking van zeventig jaar oude oorlogsgruwel.

Maja Wolny, doctor in de Poolse filologie, werkte geruime tijd als journaliste bij het Poolse weekblad Polityka, volgde haar hart richting België en richtte in Gent Post Viadrina op, een boekhandel die een brug wilde slaan tussen Oost- en West-Europa. Vervolgens was ze directeur van het Visserijmuseum in Koksijde. Momenteel is ze fulltime schrijfster en woont ze afwisselend in België en Polen. Hoewel ze perfect Nederlandstalig is, schrijft ze haar boeken in haar moedertaal. Zwarte bladeren is haar eerste roman die ook in het Nederlands verschijnt.

Het boek volgt twee sporen, die aanvankelijk niets met elkaar te maken lijken te hebben. In Kielce, Wolny's geboortestad in het zuidoosten van Polen, werden kort na de Tweede Wereldoorlog 42 Joden vermoord na de verdwijning van een achtjarige Poolse jongen. De inwoners van Kielce geloofden de roddel dat hun Joodse buren het kind hadden gedood om zijn bloed te verwerken in hun brood. Dat verhaal wordt verteld aan de hand van het leven van de Belgisch-Poolse fotografe Julia Pirotte, die de moord in Kielce enkele dagen na de feiten documenteerde. Parallel volgen we enkele bloedstollende dagen in het leven van Weronika, wier dochter Laura in 2011 op mysterieuze wijze verdween.

Julia's zoektocht en de slachting van Kielce zijn waargebeurd, het verhaal errond is verzonnen. De twee verhaallijnen raken steeds meer met elkaar verknoopt. Historische waarheid, emotionele suspense en erotiek wisselen elkaar af en leiden naar een verrassende ontknoping, die de lezer veel stof tot nadenken geeft over eeuwenoude thema's als schuld en vergeving.

Groot(s) land

Polen is het gekwelde middenrif van ons continent. Het land ontstond op de oever van een grote Europese rivier. Het was ooit een gevierd koninkrijk. In de zeventiende eeuw vormde het samen met Litouwen het grootste land van Europa, maar het werd later verscheurd door hongerige buurstaten. Het verdween in de negentiende eeuw van de kaart. Na de Eerste Wereldoorlog werd het opnieuw gesticht, maar kort daarna opgevreten door Hitler en Stalin. De Polen - dat moge duidelijk zijn - zijn een getormenteerd volk; geen enkele Poolse schrijver ontkomt aan die erflast. Bovendien is Polen sinds de middeleeuwen een land met een aanzienlijke Joodse populatie. Tegen deze historische achtergrond speelt Zwarte bladeren zich af, en de auteur slaagt erin om alle lagen van haar verhaal begrijpelijk en invoelend te beschrijven.

Dit boek heeft een missie, al wordt het nooit met zoveel woorden gezegd: vergeet het verleden niet, ga de confrontatie ermee aan, kijk niet weg, maar gebruik het niet voor om het even welke doel. In het huidige Polen is een alarmerende vorm van politieke recuperatie bezig; het ultraconservatieve politieke beleid huldigt xenofobie, antisemitisme, racisme, anti-intellectualisme en nationalistisch extremisme. Aan de basis ligt wat Maja Wolny noemt een 'verwrongen idealisme'. Ook dit komt in dit boek op een genuanceerde manier aan bod. Het hedendaagse personage Weronika vat de Poolse mentaliteit als volgt samen: 'We wachten er al zo lang op dat de haat en de achterdocht die in ons, gewone mensen, gezaaid zijn door jaren van oorlog en communisme, eindelijk zullen uitsterven. Dit zich over verschillende generaties heen zich uitstrekkende gebrek aan waardigheid, geld en vrijheid heeft van ons een afgunstig volk gemaakt, dat zich tegelijkertijd voor die afgunst schaamt. We maskeren dat met diverse theorieën, met geloof, traditie, met een superioriteitsgevoel, met de Sarmatische roem, de snorren van het legioen en God weet wat nog.' Ze voegt eraan toe - en het is aannemelijk dat ze hier de stem van de auteur vertolkt: 'Ik geloof nog onverminderd sterk in een veranderende generatie.'

Zwarte bladeren is een urgent en rijp boek vol emotionele spanning en genuanceerde wijsheid, en ook vol lastige vragen. Wat is echt en wat is vermoeden? Hoe moet een mens verder leven na een catastrofe in de eigen familie? Hoe kan de kennis van het verleden ons helpen om de toekomst tegemoet te gaan?

De Poolse literatuur staat erom bekend graag grote morele vragen te stellen. Zwarte bladeren past in deze traditie: het is tegelijk geladen en licht, gekweld en helder. Als we de toekomst van Europa au sérieux nemen en als we een relevant antwoord willen op onze morele desoriëntatie, dan biedt dit boek een les in subtiel denken.

Vertaald door Steven Lepez, De Bezige Bij, 256 blz., 19,99 € (e-boek 12,99 €).

Verberg tekst

Heeft de verdwijning van Laura in 2011 te maken met de verdwijning van de kleine Henio vijfenzestig jaar eerder? Dat is de vraag waar Weronika, moeder van Laura en onderzoeker aan de universiteit naar de naoorlogse pogrom in Kielce, voor wordt gesteld. In drie verhaallijnen worden de onderlinge verbanden steeds duidelijker. De eerste verhaallijn is die van de Pools-Joodse Julia die aan het einde van de Tweede Wereldoorlog met haar camera de beelden van die turbulente periode vastlegt. Bovendien wordt het eigen aandeel van haar familie hierin pijnlijk duidelijk. Daarnaast loopt de verhaallijn van Weronika die onderzoek doet naar de gebeurtenissen uit de tijd van Julia. Als laatste is er het verhaal van de vermiste Laura. Op een mooie, soepele manier weet de schrijfster (1976) je mee te nemen in het verhaal, waarin langzaam steeds meer verbindingen tussen de levens van de personages worden gelegd. In een prettige schrijfstijl en door middel van een mooi verhaal wordt steeds meer duidelijk over de pijnlijke geschiedenis van het stadje Kielce. De Poolse schrijfster werkt ook als journaliste, boekhandelaar, museumdirecteur en columniste. Dit is haar derde roman en de eerste die in het Nederlands verschijnt. Verberg tekst