Op het schutblad en de bladsnede van Vergeet de meisjes, de derde roman van de Nederlandse schrijfster Alma Mathijsen (32), is een intrigerende close-up te zien van iets wat zowel een bloemblad als een menselijke huid kan zijn, terwijl de buitenkant van de roman op een klassiek Frans boek lijkt. Als je goed kijkt, zie je een subtiele kink in de typografische kabel tussen naam en boektitel. Dat is programmatisch voor de roman, die gaat over schrijverschap, maar tegelijk over intimiteit. Buitenkant versus binnenkant, beroemdheid versus eenzaamheid, afstandelijkheid versus nabijheid: in Vergeet de meisjes switcht Mathijsen voortdurend tussen uitersten. Ze voert twee vrouwen op die in een gevaarlijke ménage à deux zijn beland.

De een is Iris Kouwenaar, de beroemde schrijfster van Antidote, met een carrière zoals die van Donna Tartt, die met De verborgen geschiedenis een enorme bestseller scoorde en ook haar kwetsbaarheid niet verhulde. Net als over het werk van Tartt beweren veel lezers dat het lezen van Iris Kouwenaars roman hen voorgoed 'veranderd' heeft. Iris heeft in de achttien jaar na Antidote nog een paar romans geschreven waarin ze de personages uit haar internationale bestseller uitdiept, maar heeft het succes nooit meer kunnen herhalen.

De andere vrouw is Kouwenaars vriendin Kay; of er sprake is van liefde en seks blijft lang in het midden. Zoals dat soms gaat in een verhouding is Iris, die ziek is en nauwelijks meer uit haar bed kan komen, totaal afhankelijk van Kay, die haar volledig isoleert van de buitenwereld. Terwijl Kay haar wast, masseert en voedt, vertelt Iris in hun veilige binnenwereldje bloemrijke verhalen over een Polynesisch eiland waar mensen van 'het derde geslacht' wonen, 'met de creativiteit en de flair van een vrouw en de fysieke kracht van een man', en over Afghaanse meisjes die als jongens vermomd kunnen studeren.

Prototype

Hoe het gaat tussen deze twee vrouwen, die een strijd om liefde en in het geval van Kay gefnuikte literaire aspiraties uitvechten, is al interessant en spannend, maar de roman wordt nog interessanter door de verteller, de Amerikaanse recensent Fields. Omdat hij vanwege zijn afkomst de taal spreekt, stuurt zijn chef op de krant hem naar Nederland voor een interview met de beroemde schrijfster. Fields is een kalende, witte, homoseksuele New Yorkse mopperkont, het prototype van de literatuurrecensent volgens Iris en Kay. Hij heeft op zijn beurt zijn mening over Iris Kouwenaar ook al klaar: zij zou 'berekenend en koket' zijn.

Maar in plaats van een interview af te nemen - waar Iris al veel te ziek voor is - belandt Fields achtereenvolgens in haar kledingkast, onder haar bed en achter een gordijn. Hij is op spectaculaire manier getuige van de intimiteit tussen Iris en Kay: 'Het is vierendertig jaar geleden dat ik voor het laatst een vagina zag', en krijgt zodra Iris hem ontdekt een cruciale rol toebedeeld in hun levens. Hij stommelt van de ene naar de andere gebeurtenis en moet zijn professionele houding helemaal laten varen. Hij verdiept zich zelfs meer in Kays literair gezien oninteressante teksten dan in wat Iris schrijft. Kays woede spat uit haar aantekeningen over Iris: 'Niemand ziet dat je mooi bent, of jij ziet niemand die jou mooi vindt. Je ziet niet eens dat ik je mooi vind. (…) Lelijke schrijvers mogen op tv, zolang ze man zijn. De schrijvers die vrouw zijn worden de belles van het bal genoemd.'

Kokkels

Fields voorliefde voor ironie en gelaagdheid leidt tot niets; hij kan niet blijven toekijken, maar moet iets dóen. Het wordt namelijk steeds gevaarlijker in het huis van Iris en Kay. Er dreigen doden te vallen.

Aan het slot van Vergeet de meisjes kan Fields niet anders dan concluderen dat Antidote, waar hij eerst zo laatdunkend over deed, ook zíjn leven ingrijpend heeft veranderd. Zo is Mathijsens boek dus een intelligent en geestig pleidooi voor een andere, diverser en opener kunstkritiek, én een thriller, én een feministische roman over vrouwelijke ambitie en erkenning. Geen 'meisjes', de schrijvende vrouwen van nu, maar 'zeevrouwen', de Koreaanse duikers over wie Iris vertelt. Iedere dag de duikbril op en de flippers aan, kokkels zoeken op de zeebodem, en 'helemaal geen ruimte voor mannen in hun leven. Mannen konden je alleen maar tegenhouden.'

De Bezige Bij, 216 blz., 19,99 € (e-boek 9,99 €).

Verberg tekst

Hij kan er niet bij. De Amerikaanse journalist Fields moet een portret maken van de internationaal vermaarde schrijfster Iris Kouwenaar (1978, dichter Gerrit was een achteroom), wier eerste ideeënroman Antidote van bijna twintig jaar geleden een cultstatus heeft gekregen, vergelijkbaar met De wetten van Connie Palmen of The Secret History van Donna Tartt.

Dus reist hij af naar het gehucht Voorhorst, haar geboortedorp, waar ze zich met vriendin Kay heeft teruggetrokken en al een paar jaar niet meer schrijft. Ter plekke blijkt dat de vriendin Iris zodanig afschermt dat Fields moet vrezen voor het mislukken van zijn missie.

Hij mag er niet bij. Hem rest niets anders dan zich als insluiper bij het stel naar binnen te werken - het begin van een seriële klucht, want hij verstopt zich in de volgende dagen in de inbouwkast, onder het bed, achter een gordijn en achter in hun auto. En al komt hij dichtbij, wat hij ziet, kan hij maar moeilijk vatten; een platonische 'vriendschapsliefde' tussen twee vrouwen, die elkaar sprookjesachtige verhalen vertellen over zeemeerminnen en zeldzame enclaves op de wereld (Afghanistan, Samoa, Korea, Kenia) waar het onderscheid tussen mannen en vrouwen lijkt weggevallen, of waar exclusieve vrouwengemeenschappen schijnen te bestaan.

Wat gebeurt hier allemaal? Vergeet de meisjes is derde roman van Alma Mathijsen (1984), die per boek groeit, zodat haar thema zich allengs prominenter aandient; of het nu gaat om de ontbrekende grote liefde (Alles is Carmen, 2011), de ontbrekende vader (De grote goede dingen, 2014), of de nooit belangeloze liefde (Vergeet de meisjes), het ideaal dat haar personages verlangen bestaat alleen in de verhalen die ze smeden - niet in de levens die ze leiden.

Ook Mathijsens stijl is aanzienlijk verbeterd. In haar vorige romans was ze de bakvis nog niet helemaal te boven, en kon ze wel eens iets onbeholpens schrijven ('Mensen realiseren zich maar heel zelden dat iets verkeerd gaat terwijl het gaande is'). Dat blijft hier beperkt tot een vrouw die 'exorbitant lang ademhaalt' voordat ze iets zegt; en zelfs die formulering kunnen we vergoelijken doordat het de suffe pennenlikker is die dit opmerkt.

Heel goed dat die Fields de verteller is, de journalist die komt om iets te halen - een verhaal voor de krant -, maar die net als de lezer vooral moet raden wat zich onder zijn ogen afspeelt. Iris Kouwenaar is ernstig ziek en wordt verzorgd door Kay, die een dagboek bijhoudt waaruit blijkt dat haar liefde op zijn minst vermengd is met jaloezie en zelfhaat. Van gelijkwaardigheid of belangeloosheid is geen sprake.

Als waakhond Kay even de deur uit is en Fields zijn schuilplaats kan verlaten om Iris (die hem geamuseerd heeft betrapt) een paar vragen te stellen, wordt hij andermaal ontnuchterd. 'Magie is uithoudingsvermogen en niet meer dan dat', bedenkt hij onder het kijken en luisteren naar de verzwakte ex-auteur. Hij is de oceaan overgestoken met een grote vraag; uitzoeken waarom de ooit beroemde Iris Kouwenaar niet meer schrijft. Maar achter het zwijgen zit geen mysterie. Iris kan nauwelijks op haar benen staan.

Het is de buitenwereld die iets van je moet, en die je voortdurend een rol opdringt. Om die reden hebben Iris en Kay zich afgezonderd. Maar als er een boom door het venster naar binnen valt, en Iris' uitgever haar feitelijk komt ontvoeren in de hoop dat ze als genomineerde voor een grote literaire prijs in het openbaar wil aantreden, kan het vrouwenverbond niet langer standhouden.

Miraculeus aan dit verhaal is dat het even maf is als effectief. Iris Kouwenaar is een geloofwaardige gedoofde ster, een kwetsbaar geworden genie. Vlak voor het eind geeft ze een proeve van onverflauwd meesterschap in een twaalf pagina's lang prozagedicht dat haar uitzonderlijke verbond met Kay doorneemt. Met name dat kunststuk, de bijna-zwanenzang van Iris, betekent de doorbraak van Alma Mathijsen als gerijpt auteur.

Dat Fields er niet bij geraakt, hoe acrobatisch hij zich ook verstopt, is de satirische kant van Vergeet de meisjes. Dat de twee vrouwen zélf de verwezenlijking van hun ideeën niet bereiken, biedt lezers van beide geslachten bovendien stof tot nadenken.

****

De Bezige Bij; 216 pagina's; € 19,99.

Verberg tekst

Frank Fields, journalist, geboren in Nederland en woont al twintig jaar in Colorado. Hij gaat naar Nederland voor een interview met Iris Kouwenaar, nu 38 jaar. Zij heeft twintig jaar geleden een klassieker, ‘Antidote’, geschreven, maar de laatste jaren is er niets van haar verschenen. Waarom niet? Als hij Iris ontmoet, is zij zowel geestelijk als lichamelijk een gebroken vrouw en totaal afhankelijk van haar vriendin Kay, 36 jaar. Zij hebben al jaren een platonische verhouding waarbij Kay, Iris van de buitenwereld heeft afgehouden en haar langzaam heeft vergiftigd. Omdat Iris geen ontmoeting van Kay met Fields wil, verbergt hij zich in de slaapkamerkast en achter gordijnen. Uit hun gesprekken, dagboekaantekeningen van Kay en door zijn observaties krijgt hij een naargeestig beeld van deze opofferende, obsessieve, egoïstische liefde. Tegelijkertijd krijgt hij confronterende, filosofische teksten over menselijke verhoudingen te horen. In heldere, indringende, beeldende taal dringt de schrijfster (1984) in de psyche van haar personages. Situaties, gesprekken en observaties worden direct en onverbloemd beschreven. Verberg tekst

'Een standbeeld van een personage maken, ergens verklaar je daar iemand mee dood", zegt schrijver Iris Kouwenaar in 'Vergeet de meisjes' van Alma Mathijsen. Iris wordt geïnterviewd naar aanleiding van de onthulling van een standbeeld van Ebony uit 'Antidote' (tegengif), de roman die haar wereldberoemd maakte. Maar het gaat slecht met het schrijven; Iris is verliefd, een emotie die ze vroeger wantrouwde. "Alles was immers een stofje in mijn hoofd", zal ze elders in de roman zeggen, "en dat kon niet echt zijn". De komst van de liefde luidt de dood in van de schrijver. Nu, zeven jaar later, woont ze samen met Kay Idle (let op de initialen die spiegelen met die van haar vriendin: I.K.) in het aangeharkte Voorschot, haar geboortedorp. Iris is doodziek en raakt geen pen meer aan. Ze vertelt nog wel verhalen voor en aan Kay. Utopische, sprookjesachtige vertellingen, waarin jongens worden opgevoed als meisjes, zeemeerminachtige vrouwen naar kokkels duiken, en waarin ook een rol is weggelegd voor Kay: "Je was de allereerste buitenlander die meedook." Kay, op haar beurt, zorgt als een moeder voor Iris en schermt haar voor de buitenwereld af. Als die dan toch haar intrede doet gaat dat gepaard met grotesk geweld: een slordig omgehakte eik die met denderend geraas op het dak belandt, klungelende houthakkers die vanaf het balkon takken zagen, journalist Fields die zich in de slaapkamerkast heeft verschanst.

Hij is uit Amerika overgevlogen voor een interview met Iris. 'Antidote' nadert zijn twintigste levensjaar, de leeftijd die Iris had toen ze het schreef. Omdat Fields destijds geen zin had de gehypte roman van dat 'pedante meisje' te lezen, vindt zijn chef hem de geknipte figuur om er vanuit een actueel standpunt over te schrijven, de roman zou 'het verlies van de collectieve ervaring voorspellen'.

Met de blik van Fields kijken wij, vanuit die kast dus, naar de intieme relatie tussen Kay en Iris, zonder dat die overigens ooit pornografisch of zelfs maar erotisch wordt. De begeerte ontbreekt, zowel bij Fields als bij Kay en Iris, het is een 'vriendschapsliefde', zoals Iris het noemt.

De afstand van Fields tot de vrouwen is, ook al zit hij er met zijn neus bovenop, groot. Omdat de lezer het moet doen met wat hij waarneemt blijft zij lange tijd een buitenstaander. Ik was geïntrigeerd, maar werd niet echt gegrepen. Ik stond erbij en ik keek er naar: Iris en Kay waren gebeeldhouwd, zó geconstrueerd dat ze passen in een ideeënrijk. Knap gedaan, maar wel wat bloedeloos. Naar wat hen bewoog, buiten uitgesproken motieven om, was het gissen. Ook de schrijfstijl trok mij zo nu en dan uit het verhaal. De taal van vrouwen die elkaar met paardje en geitje aanspreken kan functioneel zijn, maar ik raak van hen vervreemd. Een zin als "Onder haar tong spreekt ze de naam van haar vriendin uit", snap ik niet, en een vergelijking waarbij vingers als een klimop om een arm groeien, is gezocht. Als die klimop alleen los zou zijn te knippen met een 'heggenschaar', ben ik weg.

Maar dan komt de roman - we zijn halverwege - samen met Fields, in beweging. Hij is een zelfbenoemd 'observator'. Iemand die niet ingrijpt maar blijft kijken. Soepel haakt dat thema zich aan de vraag die de plot voortstuwt: gaat Fields Iris redden uit haar toxische relatie, of houdt hij zich erbuiten? Kay's zorg blijkt - spoiler alert! - aan het maniakale te grenzen. Ik moest denken aan 'Misery' van Stephen King. Daarin wordt een schrijver, na een auto-ongeluk in de bergen waarbij hij zijn been breekt, gegijzeld door zijn 'grootste fan'. Deze vrouw dwingt hem een personage dat hij had laten sterven, weer tot leven te wekken.

En dan is daar ook nog die prachtige brief waarin Mathijsen leentjebuur speelt bij 'Je me souviens' van Georges Perec. "Zeven jaar geleden werd ik verliefd op een vrouw die er niet wilde zijn", schrijft Iris aan Kay. Wat volgt is een liefdevolle reconstructie van hun vriendschap. We zijn dan aan het eind van de roman, de ontknoping is in zicht. Iris heeft haar enge universum verlaten, er vloeit weer inkt uit haar pen en bloed door haar aderen. En misschien heeft Mathijsen me dan wel precies waar ze me wil hebben.

Alma Mathijsen

Alma Mathijsen (33) debuteerde in 2006 met een erotische verhalenbundel. Haar literaire 'doorbraak' kwam in 2014 met het autobiografisch getinte 'De grote goede dingen' waarin een jonge vertelster op zoek gaat naar de geschiedenis van haar dode vader, een muzikant die zich aan het ouderschap ontrok, geïnspireerd op het verhaal van Mathijsens echte vader Hub. Mathijsen. Alma Mathijsen trad de afgelopen weken in de krant en op tv op als een van de woordvoersters in de #metoo-campagne tegen seksuele intimidatie en misbruik. Over haar eigen ervaring schreef ze indringend in 'De grote goede dingen'. 'Vergeet de meisjes' is haar derde roman. In 2015 publiceerde ze een non-fictie boek over sekstoerisme in Thailand.

oordeel

Verhaal begint gekunsteld maar komt later tot leven.

De Bezige Bij; 304 blz. € 19,99.

Verberg tekst